10 ی
خاکە لێوەو سێ دەرسی مێژوویی
دەی خاکە لێوە و سێ دەرسی مێژوویی برایم جەهانگیری
لە میژووی گەلانی جیهان دا هێندی رووداو هەن کە لە لایەن حیزب و لایەنەسیاسییەکان، کەسایەتییەسیاسییەکان و نووسەران و رۆژنامەوانان سەرنجی تایبەتی دەدرێتێ، لە گۆشەیەکی بچووکی ئەم جیهانەش دا رووداوێکی گەورەی میژوویی سەرنجی زۆر کەس و لایەنی بۆ لای خۆی راکێشاوە، لە نووسەرو رۆژنامەوانی ناو خۆیی و رێبەری حیزبە سیاسیەکان را بگرە تا دەگاتە دیپلۆمات و نووسەرانی بیانی، دەیان بابەت و کتێبیان لەسەر نووسیوە، تەنانەت دوژمنانیش نەیان توانیوە لە گەورەیی و عەزەمەتی ئەم رووداوە کەم بکەنەوە، ئەو رووداوە گەورەیە کۆماری کوردستانە کە لە سالی 1324 دا و لە ژێر رێبەری حیزبی دیمۆکراتی کوردستان دا، بە سەرۆک کۆماری پێشەوای نەمر قازی محەمەد لە چوار چرای مەهاباد راگەیەندرا. کۆمارێک کە لەماوەی نزیک بە 11 مانگ تەمەنی پر لە سەروەری خۆی داخاڵێکی دیار و وەرچەرخانێکی گرینگی مێژووی بوو بۆ دۆزی رەوای گەلی کوردستان.
تەمەنی کۆمار گەلێ کورت بوو، 330 رۆژی زیاتر تێپەر نەکرد کە بە پیلانی داگیرکەران و بە بێ وەفایی دۆستانی مەسڵەحەت ویست و بە خەیانەتی بەشێک لە کارگێرانی ئەسلی کۆمار واتە هێندێک لە دەرەبەگ و سەرۆک عشیرەتەکان، هەرەسی هێنا و ئەو ئەستێرە گەشەی هیوای کوردان خامۆش کرا، ئەگەر چی بە تێک شکانی کۆمار و شەهید کردنی سەرۆک کۆمارەکەی پێشەوا قازی، خەم و خەفەت و تازییەباری و نائومێدی هەموو ناو ماڵی کوردانی نیشتمانپەروەری گرتەوە بەڵام کاردانەوەی کۆمار لەسەر خۆزگەو ئارەزووەکانی خەڵکی و ئەو شەهامەتەی سەرۆکی کۆمار بەرامبەر بە دوژمنانی کورد نواندی, بوو بە بەیت و شیعرو پەخشان، بوو بە میژوو، بوو بە بەڵگەی هەرمانی میللەتێک، بە تایبەتی هەڵکردنی ئالا وەک رەمز و سیمبولی بوونی نەتەوەیەک هەڵگری ئەو پەیامە بوو کە کورد نەتەوەیەکە و خاوەنی کیان و ئاڵایە، دیارە ئەم پەیامە لەلایەن پێشەواو رێبەرایەتی کۆمار هەم بە گوێ دوژمنان گەیەندرا و هەم بۆ بەرەی داهاتوو بوو بە ئەرک و وەزیفەیەک کەخۆی لەم رستەیە دا دەدیتەوە، تا وەدی هاتنی ئاواتەکانی کۆماری کوردستان کە ئاواتی زۆربەی هەرە زۆری خەڵکی کوردستانە، زەحمەتکێشان، لاوان و رووناکبیرانی گەلی کورد، لە خەبات و قوربانی دان سل ناکەنەوە.
دوژمنانی ئازادی کە چاویان بەرایی دیتنی حکوومەتێکی ئازاد و دێمۆکراتێکی نەدەدا بە هەزار درۆ و دەلەسە و بە فرێو و دەغەڵکاری توانییان زۆر بە ئاسانی پێشەواو هاورێیانی دەداو بخەن و دەس بەسەرییان بکەن و پاشان لە دادگایەکی فەرمایشی دا و بێ ئەوەی وەکێلێک بتوانێ دیفاعیان لێ بکا بە ناو موحاکەمە کران و پاشان لە 10ی خاکە لێوەی 1326 دا لە چوار چرای مەهاباد حوکمی ئیعدامیان لەسەر پێشەوا قازی و حەمە حوسێن خانی سەیفی قازی و سەدری قازی بەرێوە برد.ئەگەر چی تا ئێستاش هیچ سەرچاوەیەکی ئەو تۆ لە چۆنییەتی بەرێوە چوونی دادگاو مەحاکەمەی قازییەکان لەبەر دەست دا نییە بەلام هەر بە پێی ئەو سەر چاوانەی کە تا ئێستا لە لایەن دەسەلاتدارانی رێژیمی پاشایەتی ئەو کات دا دراونەدەرێ دەردەکەوێ کە پێشەوا زۆر ئازایانە بەرەنگاری پیاوکوژانی ریژیمی پاشایەتی بۆتەوە. د. قاسملوو لە کتێبی 40 سال خەبات لە پێناوی ئازادی و لەم پێوەندییە دا دەلێ :"پێشەوا قازی لە رۆژەکانی یەکەمی شکانی کۆماری کوردستانەوە دوو مەسەلەی زۆر بە چاکی لە بەر چاو بوو: یەکەم ئەوەی کە باش دەیزانی مردن چاوەروانییەتی،تاقی کردنەوەی چەندین سال خەباتی گەلی کورد بۆی دەرخستبوو کە دەگەل دوژمنیکی زۆردار و فێلباز تێکەوتووەکە بە خوێنی ئەو و هی وەک ئەو تینووە،هەربۆیەش لەیەکەم رۆژی گیرانی را تا دادگا فەرمایشییەکەی تێکۆشا کە خۆی بە بەرپرسی هەموو رووداوەکان و هەموو هەنگاوەکانی کۆماری کوردستان لە قەڵەم بدا. قازی دەی هەویست بەم جۆرە هەم بە رێگاو ئامانجەکانی گەلی کورد وەفادار بمێنێتەوە و هەم ئەوەندەی دەکرێ لە تاوانی هاورێیانی کەم بکاتەوە، تا بەڵکوو کەمێک سزایان سووکتر بکات. "
دووهەم ئەوە بوو کە پێشەوا قازی زۆر باش دەیزانی کە ئەوە شەخسی قازی موحەمەد نییە بەڵکوو جوولانەوەی دیمۆکراتی خەلکی کوردستانە کە دادگایی دەکرێ، ئاوات و ئامانجەکانی کۆمەلانی زۆر لێکراوی گەلی کوردە کە دادگای نیزامی بە تاوانیان دادەنێ. هەر بۆیەش وەک رێبەرێکی هەڵکەوتوو بەرامبەربە جەلادە خوێنمژەکانی ریژیمی شا قارەمانانە راوەستا ودیفاعی لەکۆماری کوردستان کرد(1)
لەباری ئازایەتی پێشەوا لە بەردەم بێدادگای رێژیمی پاشایەتی دا گەلێ باس و خواس هەن و هەمووی هەر باس لە ئازایەتی و چاونەترسی پێشەوا دەکەن لە بەرامبەر دوژمنانی ئازادی دا. سه‌رهه‌نگ شه‌ریفی که حکوومه‌ت کردبووی به وه‌کیلی قازیی محه‌مه‌د له دادگا دا، سالی 1956 هێندی راستی خستۆته روو و ده‌لێ : به داخه‌وه بۆ قازی موحه‌مه‌د ئه‌و پیاوه گه‌وره و دانایه. قازی موحه‌مه‌د له‌به‌ر ده‌م دادگا دا به‌و په‌ری ژیری و بێ ترس ده‌دوا؛ له را‌ستیدا ئه‌و دادگه‌ی دادگایی ده‌کرد(2).
دیاره مه‌به‌ست له‌و رسته‌یه که ده‌لێ ئه‌و دادگه‌ی دادگایی ده‌کرد ئه‌وه‌یه که له جیاتی داگیرکه‌ران قازی دادگایی بکه‌ن قازی ئه‌وانی دادگایی ده‌کرد. هه‌ر له‌و باره‌وه وه‌کیلی پێشه‌وا ده‌لێ که قازی نه‌ته‌نیا دیفاعی له گه‌لی کورد به‌ڵکوو دیفاعی له تێکرای گه‌لانی ئێران ده‌کرد. ئه‌م وه‌کیله که خۆی یه‌کێک له ئه‌فسه‌رانی سوپای ئێران بووه و مه‌حکه‌مه بۆخۆی ئه‌وی بۆ وه‌کیلی پێشه‌واو هاورێیانی دیاری کردبوو له جێگه‌یه‌کی دیکه دا و لە هەمان لا پەرە دا ده‌لێ: ئه‌و قاره‌مانانه به‌رگرییان له کێشه و بیرو باوه‌ری خۆیان ده‌کرد به جۆرێک که دادگه پێی سه‌رسام بوو، ئه‌وان هه‌رگیز له کرده‌وه‌کانی خۆیان په‌شیمان نه‌بوون.(3) له باره‌ی درکاندنی به‌شیکی که‌م له و رووداوانه‌ی که هه‌لسوکه‌وتێ پێشه‌واو هاورێیانی له بیدادگه‌‌ی رێژیمی پاشایه‌تی وه‌ده‌ر ده‌خه‌ن هه‌موو ده‌لاله‌ت له ئازایه‌تی و چاونه‌ترسی رۆله‌کانی گه‌لی کورد و یه‌که‌م پێشه‌واو سه‌رۆک کۆماری کوردستان و هاورێیانی ده‌که‌ن،هه‌ر بۆیه‌ش ته‌نانه‌ت له کاتی شه‌هید کردنیشیان دا ئه‌و کاره له‌و په‌ری ترسنۆکی دا ده‌که‌ن و به دزی و به بیانووی به‌رێ کردن بۆ تاران سەعات 3ی نیوه شه‌و ده‌یان هێننه شاره‌داری مه‌هاباد. کاتێ پێشه‌وا چاوی به دار ئیعدامه‌کان(قه‌ناره) ده‌که‌وێ ده‌س به‌جێ ده‌زانێ چ باسه و کاتێ دێته سالۆنی شاره‌داری و چاوی به پارسی ته‌بار ده‌که‌وێ ده‌لێ:ئێوه له مردووەکانیشمان زه‌نده‌قتان چووه ئه‌گه‌ر ده‌تان هه‌وێ ئیعداممان بکه‌ن بۆ به‌درۆ ده‌لێن کە گۆیا رامان ده‌گوێزنه تاران!؟ وه‌ک ده‌ر ده‌که‌وێ درۆزنی و دووروویی یاسای ئێوه‌یه...(4)
دیاره له‌به‌ر چاوی پارسی ته‌بار حاکمی یەکەم و به‌ریوه به‌ری بێدادگای پێشه‌واو هاورێیانی، پێشەوا دووباره روو ده‌کاته مه‌لا سه‌دیق و به فارسی ده‌لێ بنووسه مه‌لا سه‌دیق" با نه‌ته‌وه‌ی کورد بزانێ که من تا ئاخرین هه‌ناسه‌ی ژیانم هه‌ر وا رۆله‌ی به وه‌فای ئەو گەلە بووم.(5)ئه‌وه‌ی تا ئێستا و زۆر به کورتی له‌مه‌ر مه‌حاکه‌مه‌و له دار دانی پێشه‌واو هاورێیانی سه‌یفی قازی و سه‌دری قازی باسی لێوه کرا یه‌که‌م ده‌رسه کە له سه‌رۆکێکی نه‌ته‌وه‌یی بۆ گەلەکەی بە جێ ماوە، ئەگەر چی دوژمنان پێیان وایە کە بە شەهید کردنی گەورە پیاوانی مێژووی پر لە شانازی گەلەکەمان دەتوانن دەنگی گەل کپ بکەن، بەڵام خویێی شەهید ئاو نییە ئاگری شۆرش بکۆژێنێتەوە. قارەمانانی گەل و نیشتمان بە فیدا کردنی گیان له کاتی پێوێست و له رێگای میله‌ت دا گه‌وره‌ترین زه‌بر له په‌یکه‌ری داگیرکه‌رانی کوردستان ده‌وەشێنن وبەو لە خۆ بردووییەشیان بۆ هەمیشە دەچنە ناو دڵ و دەروونی گەلەوە، هەر بۆیە ئێستا کە زیاتر له نیو سه‌ده به سه‌ر شه‌هید کردنی سه‌رۆک کۆماری کوردستان و هاورێیانی دا تی ده‌په‌رێ ئەوان رۆژ ده‌گه‌ل رۆژ هەر خۆشەویسترن تا ئەو جێگایەی کە ئێستا ئیدی بوون بە سیمبۆلیکی نەتەوەیی.
دووهەمین مەسەلە کە پێوێستە ئاوری لێ بدرێتەوە ئەوەیە کە بەداخەوە کەسانێکی هەلپەرەست تەنها بۆ خۆ شیرن کردن لە لای کاربەدەستانی ریژیمی پاشایەتی زۆر زوو پشتیان دە وەعدەو بەلینییەکانی خۆیان کرد و نە تەنها پێشەوایان بە جێ هێشت بەلکوو لە دژی ئەو مرۆڤە مەزنە کەوتنە پیلان گێران و ئیمزا کۆ کردنەوە، ئەوان بەو کارەیان هەتا مێژوو هەیە خۆیان و تەنانەت بنەمالکانیشیان شەرمەزاری گەلی کوردستان کردووە. (ئەگەر چی بنەمالەی ئەو کەسانە لە راستی دا هیچ پێوەندییەکیان بە رەفتاری خەراپ و هەلوێستی خەیانەت کارانەی پێشینیانی خۆیان نەداوە) . ئەوەش بۆ لێورد بوونەوە و هەلوێستە دەبێ، کە ئێستا نە پێشەوا ماوە و نە زۆربەی ئەو کەسانەی کەبۆ ئەوەی خۆیان لە لای دەربار خۆشەوێست بکەن لە دژی پێشەوا تۆماریان ئیمزا کرد و پیلانیان گێرا بەڵام قازی بوو بە قارەمانی میللەتەکەی خۆی و ئەوانیش قەرزدار و گوناهبار. (بۆ زانینی ناوەکان برواننە کتێبی نهێنییەکانی مەحاکەمەی قازی و هاورییانی ، گردەوە کۆیی و وەرگێرانی :محەمەد رەزا سەیفی قازی).
لە کەس شاراوە نییە کە یەکێک لە هۆیەکانی پێک هاتنی کۆمار ئەو هەلو مەرجە نێو دەولەتییە بوو کە بە هۆی شەڕی دووهەمی جیهانییەوە لە ئارا دابوو و شوێنیشی لە سەر کوردستان و ناوچەکەش دانابوو، یەکەمین پاڵپشتی دەرەکی کۆمار یەکیەتی سۆڤیەت بوو، بەلام ئەوەی لە پێش هەموو کەسیش دا پشتی دەکۆمار کرد ودەگەل قەوام سەرەک وەزیرانی ئەوکات دا کەوتە سات وسەودا و هیچ گوێی نەدایە ئەو بزووتنەوە و هێزەی کە بەر لە هەموو شتێک دژی دیکتاتۆری و دژی ئیستیعماری و بە گشتی دژی ئیمپریالیستی بوو، یەکیەتی سۆڤیەت بەو کردەوەی بە کوردانی سەلماند کە دۆستانی دەرەکی لەوی هەرە شۆرشگێریان را بگرە تا ئەوی هەرە خۆ پارێز، هەتا سەر دۆستی کوردان نین و هەرکات قازانج و بەرژەوەندییان دەگەڵ دۆستایەتی یەکی گرتەوە ئەوا دۆستن و کاتێکیش لە جێگایەکی دیکە سەوداو مامەلەیەکی باشتریان لێ هەڵکەوت ئەوا دۆستایەتییەکە نامێنی، ئەوە بوو کە بۆ سەودایەکی بچووکی بازرگانی گەلێک و نەتەوەیەکیان جارێکی دیکە بە ژێر دەستەیی هێشتەوە، هەر بە لەبەر چاو گرتنی ئەو هۆیانە بوو کە پێشەوا هەستی بە وەکرد دیفاع کردنی چەکدارانە فایدەی نییە و رەنگە تەنیا ببێتە هۆی وێرانی و مالویرانی زیاتر دەنا شتێکی دیکەی لێ شین نەدەبوو، ئەوە بوو کە بە راوەستان و مانەوە لە پێتەختی کۆمار دا بە پیر مەرگێکی پیرۆزەوە چوو و بەم کارەش هەم رێگایەکی نویی بۆ خەبات و بەرخۆدان نێشانی گەلەکەی خۆی دا و هەم بەم شیوە پێشی بە تۆلە ئەستاندنەوەی دەسەڵاتی قین لە دلی ریژیمی پاشایەتی بەرامبەر بە گەلی کورد گرت. دیارە کۆمار و سەرۆک کۆمارەکەی بناخەی فکرو فەلسەوفەیەکیان دانابوو کە تازە بە هیچ هێز و بە هیچ لایەنێک لە مێشکی کوردان دا نەیەتە دەر،کورد نەتەوەیە و خاوەنی ئاڵا و خاوەنی میژووی دامەزراندنی یەکەم کۆماری دێمۆکراتیکی کوردستانە. پێشەوا لەو کاتە دا کە دوژمنانی ئازادی بەرەو سێدارە دەیان برد پاش دانی ئەو درۆشمە بە هەنگاوی بە گۆڕ روو بە سێدارەی بێدادی دەچێ و کاتێ دەیان هەوێ چاوی ببەستن دەلێ"ئەی خائینان من لە بەرامبەر میلەت و نیشتمانەکەم دا شەرمەزار نیم تا چاوم ببەستن...من دەم هەوێ لە دوا چرکەساتەکانی ژینم دا بە سەربەرزی و شانازییەوە چاو ببرمە نیشتمانە خۆشەویست و جوان و دلرفێنەکەم کە چۆن بەرۆکی شەوە زەنگ و تاریکی دا دەدڕێ.(6)"
سەرچاوەکان:
1- چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادی ل 119 د.قاسملوو
2- بارزانی لە مەهابادەوە.... بۆ ئاراس ژێر نووس ل211نووسینی نەجەف قۆلی پەسیان ،وەگێر شەوکەت شیخ یەزدین
3- هەمان سەرچاوەی پێشوو و هەمان لاپەرە
4- نهێنییەکانی مەحاکەمەی قازی و هاورییانی، گردەوە کۆیی و تەرجەمەی محەمەد رەزا سەیفی قازی ل 70
5- سەرچاوەی پێشوو هەمان لاپەرە
6- هەمان سەرچاوەی پێشوو ل 73
لە میژووی گەلانی جیهان دا هێندی رووداو هەن کە لە لایەن حیزب و لایەنەسیاسییەکان، کەسایەتییەسیاسییەکان و نووسەران و رۆژنامەوانان سەرنجی تایبەتی دەدرێتێ، لە گۆشەیەکی بچووکی ئەم جیهانەش دا رووداوێکی گەورەی میژوویی سەرنجی زۆر کەس و لایەنی بۆ لای خۆی راکێشاوە، لە نووسەرو رۆژنامەوانی ناو خۆیی و رێبەری حیزبە سیاسیەکان را بگرە تا دەگاتە دیپلۆمات و نووسەرانی بیانی، دەیان بابەت و کتێبیان لەسەر نووسیوە، تەنانەت دوژمنانیش نەیان توانیوە لە گەورەیی و عەزەمەتی ئەم رووداوە کەم بکەنەوە، ئەو رووداوە گەورەیە کۆماری کوردستانە کە لە سالی 1324 دا و لە ژێر رێبەری حیزبی دیمۆکراتی کوردستان دا، بە سەرۆک کۆماری پێشەوای نەمر قازی محەمەد لە چوار چرای مەهاباد راگەیەندرا. کۆمارێک کە لەماوەی نزیک بە 11 مانگ تەمەنی پر لە سەروەری خۆی داخاڵێکی دیار و وەرچەرخانێکی گرینگی مێژووی بوو بۆ دۆزی رەوای گەلی کوردستان.
تەمەنی کۆمار گەلێ کورت بوو، 330 رۆژی زیاتر تێپەر نەکرد کە بە پیلانی داگیرکەران و بە بێ وەفایی دۆستانی مەسڵەحەت ویست و بە خەیانەتی بەشێک لە کارگێرانی ئەسلی کۆمار واتە هێندێک لە دەرەبەگ و سەرۆک عشیرەتەکان، هەرەسی هێنا و ئەو ئەستێرە گەشەی هیوای کوردان خامۆش کرا، ئەگەر چی بە تێک شکانی کۆمار و شەهید کردنی سەرۆک کۆمارەکەی پێشەوا قازی، خەم و خەفەت و تازییەباری و نائومێدی هەموو ناو ماڵی کوردانی نیشتمانپەروەری گرتەوە بەڵام کاردانەوەی کۆمار لەسەر خۆزگەو ئارەزووەکانی خەڵکی و ئەو شەهامەتەی سەرۆکی کۆمار بەرامبەر بە دوژمنانی کورد نواندی, بوو بە بەیت و شیعرو پەخشان، بوو بە میژوو، بوو بە بەڵگەی هەرمانی میللەتێک، بە تایبەتی هەڵکردنی ئالا وەک رەمز و سیمبولی بوونی نەتەوەیەک هەڵگری ئەو پەیامە بوو کە کورد نەتەوەیەکە و خاوەنی کیان و ئاڵایە، دیارە ئەم پەیامە لەلایەن پێشەواو رێبەرایەتی کۆمار هەم بە گوێ دوژمنان گەیەندرا و هەم بۆ بەرەی داهاتوو بوو بە ئەرک و وەزیفەیەک کەخۆی لەم رستەیە دا دەدیتەوە، تا وەدی هاتنی ئاواتەکانی کۆماری کوردستان کە ئاواتی زۆربەی هەرە زۆری خەڵکی کوردستانە، زەحمەتکێشان، لاوان و رووناکبیرانی گەلی کورد، لە خەبات و قوربانی دان سل ناکەنەوە.
دوژمنانی ئازادی کە چاویان بەرایی دیتنی حکوومەتێکی ئازاد و دێمۆکراتێکی نەدەدا بە هەزار درۆ و دەلەسە و بە فرێو و دەغەڵکاری توانییان زۆر بە ئاسانی پێشەواو هاورێیانی دەداو بخەن و دەس بەسەرییان بکەن و پاشان لە دادگایەکی فەرمایشی دا و بێ ئەوەی وەکێلێک بتوانێ دیفاعیان لێ بکا بە ناو موحاکەمە کران و پاشان لە 10ی خاکە لێوەی 1326 دا لە چوار چرای مەهاباد حوکمی ئیعدامیان لەسەر پێشەوا قازی و حەمە حوسێن خانی سەیفی قازی و سەدری قازی بەرێوە برد.ئەگەر چی تا ئێستاش هیچ سەرچاوەیەکی ئەو تۆ لە چۆنییەتی بەرێوە چوونی دادگاو مەحاکەمەی قازییەکان لەبەر دەست دا نییە بەلام هەر بە پێی ئەو سەر چاوانەی کە تا ئێستا لە لایەن دەسەلاتدارانی رێژیمی پاشایەتی ئەو کات دا دراونەدەرێ دەردەکەوێ کە پێشەوا زۆر ئازایانە بەرەنگاری پیاوکوژانی ریژیمی پاشایەتی بۆتەوە. د. قاسملوو لە کتێبی 40 سال خەبات لە پێناوی ئازادی و لەم پێوەندییە دا دەلێ :"پێشەوا قازی لە رۆژەکانی یەکەمی شکانی کۆماری کوردستانەوە دوو مەسەلەی زۆر بە چاکی لە بەر چاو بوو: یەکەم ئەوەی کە باش دەیزانی مردن چاوەروانییەتی،تاقی کردنەوەی چەندین سال خەباتی گەلی کورد بۆی دەرخستبوو کە دەگەل دوژمنیکی زۆردار و فێلباز تێکەوتووەکە بە خوێنی ئەو و هی وەک ئەو تینووە،هەربۆیەش لەیەکەم رۆژی گیرانی را تا دادگا فەرمایشییەکەی تێکۆشا کە خۆی بە بەرپرسی هەموو رووداوەکان و هەموو هەنگاوەکانی کۆماری کوردستان لە قەڵەم بدا. قازی دەی هەویست بەم جۆرە هەم بە رێگاو ئامانجەکانی گەلی کورد وەفادار بمێنێتەوە و هەم ئەوەندەی دەکرێ لە تاوانی هاورێیانی کەم بکاتەوە، تا بەڵکوو کەمێک سزایان سووکتر بکات. "
دووهەم ئەوە بوو کە پێشەوا قازی زۆر باش دەیزانی کە ئەوە شەخسی قازی موحەمەد نییە بەڵکوو جوولانەوەی دیمۆکراتی خەلکی کوردستانە کە دادگایی دەکرێ، ئاوات و ئامانجەکانی کۆمەلانی زۆر لێکراوی گەلی کوردە کە دادگای نیزامی بە تاوانیان دادەنێ. هەر بۆیەش وەک رێبەرێکی هەڵکەوتوو بەرامبەربە جەلادە خوێنمژەکانی ریژیمی شا قارەمانانە راوەستا ودیفاعی لەکۆماری کوردستان کرد(1)
لەباری ئازایەتی پێشەوا لە بەردەم بێدادگای رێژیمی پاشایەتی دا گەلێ باس و خواس هەن و هەمووی هەر باس لە ئازایەتی و چاونەترسی پێشەوا دەکەن لە بەرامبەر دوژمنانی ئازادی دا. سه‌رهه‌نگ شه‌ریفی که حکوومه‌ت کردبووی به وه‌کیلی قازیی محه‌مه‌د له دادگا دا، سالی 1956 هێندی راستی خستۆته روو و ده‌لێ : به داخه‌وه بۆ قازی موحه‌مه‌د ئه‌و پیاوه گه‌وره و دانایه. قازی موحه‌مه‌د له‌به‌ر ده‌م دادگا دا به‌و په‌ری ژیری و بێ ترس ده‌دوا؛ له را‌ستیدا ئه‌و دادگه‌ی دادگایی ده‌کرد(2).
دیاره مه‌به‌ست له‌و رسته‌یه که ده‌لێ ئه‌و دادگه‌ی دادگایی ده‌کرد ئه‌وه‌یه که له جیاتی داگیرکه‌ران قازی دادگایی بکه‌ن قازی ئه‌وانی دادگایی ده‌کرد. هه‌ر له‌و باره‌وه وه‌کیلی پێشه‌وا ده‌لێ که قازی نه‌ته‌نیا دیفاعی له گه‌لی کورد به‌ڵکوو دیفاعی له تێکرای گه‌لانی ئێران ده‌کرد. ئه‌م وه‌کیله که خۆی یه‌کێک له ئه‌فسه‌رانی سوپای ئێران بووه و مه‌حکه‌مه بۆخۆی ئه‌وی بۆ وه‌کیلی پێشه‌واو هاورێیانی دیاری کردبوو له جێگه‌یه‌کی دیکه دا و لە هەمان لا پەرە دا ده‌لێ: ئه‌و قاره‌مانانه به‌رگرییان له کێشه و بیرو باوه‌ری خۆیان ده‌کرد به جۆرێک که دادگه پێی سه‌رسام بوو، ئه‌وان هه‌رگیز له کرده‌وه‌کانی خۆیان په‌شیمان نه‌بوون.(3) له باره‌ی درکاندنی به‌شیکی که‌م له و رووداوانه‌ی که هه‌لسوکه‌وتێ پێشه‌واو هاورێیانی له بیدادگه‌‌ی رێژیمی پاشایه‌تی وه‌ده‌ر ده‌خه‌ن هه‌موو ده‌لاله‌ت له ئازایه‌تی و چاونه‌ترسی رۆله‌کانی گه‌لی کورد و یه‌که‌م پێشه‌واو سه‌رۆک کۆماری کوردستان و هاورێیانی ده‌که‌ن،هه‌ر بۆیه‌ش ته‌نانه‌ت له کاتی شه‌هید کردنیشیان دا ئه‌و کاره له‌و په‌ری ترسنۆکی دا ده‌که‌ن و به دزی و به بیانووی به‌رێ کردن بۆ تاران سەعات 3ی نیوه شه‌و ده‌یان هێننه شاره‌داری مه‌هاباد. کاتێ پێشه‌وا چاوی به دار ئیعدامه‌کان(قه‌ناره) ده‌که‌وێ ده‌س به‌جێ ده‌زانێ چ باسه و کاتێ دێته سالۆنی شاره‌داری و چاوی به پارسی ته‌بار ده‌که‌وێ ده‌لێ:ئێوه له مردووەکانیشمان زه‌نده‌قتان چووه ئه‌گه‌ر ده‌تان هه‌وێ ئیعداممان بکه‌ن بۆ به‌درۆ ده‌لێن کە گۆیا رامان ده‌گوێزنه تاران!؟ وه‌ک ده‌ر ده‌که‌وێ درۆزنی و دووروویی یاسای ئێوه‌یه...(4)
دیاره له‌به‌ر چاوی پارسی ته‌بار حاکمی یەکەم و به‌ریوه به‌ری بێدادگای پێشه‌واو هاورێیانی، پێشەوا دووباره روو ده‌کاته مه‌لا سه‌دیق و به فارسی ده‌لێ بنووسه مه‌لا سه‌دیق" با نه‌ته‌وه‌ی کورد بزانێ که من تا ئاخرین هه‌ناسه‌ی ژیانم هه‌ر وا رۆله‌ی به وه‌فای ئەو گەلە بووم.(5)ئه‌وه‌ی تا ئێستا و زۆر به کورتی له‌مه‌ر مه‌حاکه‌مه‌و له دار دانی پێشه‌واو هاورێیانی سه‌یفی قازی و سه‌دری قازی باسی لێوه کرا یه‌که‌م ده‌رسه کە له سه‌رۆکێکی نه‌ته‌وه‌یی بۆ گەلەکەی بە جێ ماوە، ئەگەر چی دوژمنان پێیان وایە کە بە شەهید کردنی گەورە پیاوانی مێژووی پر لە شانازی گەلەکەمان دەتوانن دەنگی گەل کپ بکەن، بەڵام خویێی شەهید ئاو نییە ئاگری شۆرش بکۆژێنێتەوە. قارەمانانی گەل و نیشتمان بە فیدا کردنی گیان له کاتی پێوێست و له رێگای میله‌ت دا گه‌وره‌ترین زه‌بر له په‌یکه‌ری داگیرکه‌رانی کوردستان ده‌وەشێنن وبەو لە خۆ بردووییەشیان بۆ هەمیشە دەچنە ناو دڵ و دەروونی گەلەوە، هەر بۆیە ئێستا کە زیاتر له نیو سه‌ده به سه‌ر شه‌هید کردنی سه‌رۆک کۆماری کوردستان و هاورێیانی دا تی ده‌په‌رێ ئەوان رۆژ ده‌گه‌ل رۆژ هەر خۆشەویسترن تا ئەو جێگایەی کە ئێستا ئیدی بوون بە سیمبۆلیکی نەتەوەیی.
دووهەمین مەسەلە کە پێوێستە ئاوری لێ بدرێتەوە ئەوەیە کە بەداخەوە کەسانێکی هەلپەرەست تەنها بۆ خۆ شیرن کردن لە لای کاربەدەستانی ریژیمی پاشایەتی زۆر زوو پشتیان دە وەعدەو بەلینییەکانی خۆیان کرد و نە تەنها پێشەوایان بە جێ هێشت بەلکوو لە دژی ئەو مرۆڤە مەزنە کەوتنە پیلان گێران و ئیمزا کۆ کردنەوە، ئەوان بەو کارەیان هەتا مێژوو هەیە خۆیان و تەنانەت بنەمالکانیشیان شەرمەزاری گەلی کوردستان کردووە. (ئەگەر چی بنەمالەی ئەو کەسانە لە راستی دا هیچ پێوەندییەکیان بە رەفتاری خەراپ و هەلوێستی خەیانەت کارانەی پێشینیانی خۆیان نەداوە) . ئەوەش بۆ لێورد بوونەوە و هەلوێستە دەبێ، کە ئێستا نە پێشەوا ماوە و نە زۆربەی ئەو کەسانەی کەبۆ ئەوەی خۆیان لە لای دەربار خۆشەوێست بکەن لە دژی پێشەوا تۆماریان ئیمزا کرد و پیلانیان گێرا بەڵام قازی بوو بە قارەمانی میللەتەکەی خۆی و ئەوانیش قەرزدار و گوناهبار. (بۆ زانینی ناوەکان برواننە کتێبی نهێنییەکانی مەحاکەمەی قازی و هاورییانی ، گردەوە کۆیی و وەرگێرانی :محەمەد رەزا سەیفی قازی).
لە کەس شاراوە نییە کە یەکێک لە هۆیەکانی پێک هاتنی کۆمار ئەو هەلو مەرجە نێو دەولەتییە بوو کە بە هۆی شەڕی دووهەمی جیهانییەوە لە ئارا دابوو و شوێنیشی لە سەر کوردستان و ناوچەکەش دانابوو، یەکەمین پاڵپشتی دەرەکی کۆمار یەکیەتی سۆڤیەت بوو، بەلام ئەوەی لە پێش هەموو کەسیش دا پشتی دەکۆمار کرد ودەگەل قەوام سەرەک وەزیرانی ئەوکات دا کەوتە سات وسەودا و هیچ گوێی نەدایە ئەو بزووتنەوە و هێزەی کە بەر لە هەموو شتێک دژی دیکتاتۆری و دژی ئیستیعماری و بە گشتی دژی ئیمپریالیستی بوو، یەکیەتی سۆڤیەت بەو کردەوەی بە کوردانی سەلماند کە دۆستانی دەرەکی لەوی هەرە شۆرشگێریان را بگرە تا ئەوی هەرە خۆ پارێز، هەتا سەر دۆستی کوردان نین و هەرکات قازانج و بەرژەوەندییان دەگەڵ دۆستایەتی یەکی گرتەوە ئەوا دۆستن و کاتێکیش لە جێگایەکی دیکە سەوداو مامەلەیەکی باشتریان لێ هەڵکەوت ئەوا دۆستایەتییەکە نامێنی، ئەوە بوو کە بۆ سەودایەکی بچووکی بازرگانی گەلێک و نەتەوەیەکیان جارێکی دیکە بە ژێر دەستەیی هێشتەوە، هەر بە لەبەر چاو گرتنی ئەو هۆیانە بوو کە پێشەوا هەستی بە وەکرد دیفاع کردنی چەکدارانە فایدەی نییە و رەنگە تەنیا ببێتە هۆی وێرانی و مالویرانی زیاتر دەنا شتێکی دیکەی لێ شین نەدەبوو، ئەوە بوو کە بە راوەستان و مانەوە لە پێتەختی کۆمار دا بە پیر مەرگێکی پیرۆزەوە چوو و بەم کارەش هەم رێگایەکی نویی بۆ خەبات و بەرخۆدان نێشانی گەلەکەی خۆی دا و هەم بەم شیوە پێشی بە تۆلە ئەستاندنەوەی دەسەڵاتی قین لە دلی ریژیمی پاشایەتی بەرامبەر بە گەلی کورد گرت. دیارە کۆمار و سەرۆک کۆمارەکەی بناخەی فکرو فەلسەوفەیەکیان دانابوو کە تازە بە هیچ هێز و بە هیچ لایەنێک لە مێشکی کوردان دا نەیەتە دەر،کورد نەتەوەیە و خاوەنی ئاڵا و خاوەنی میژووی دامەزراندنی یەکەم کۆماری دێمۆکراتیکی کوردستانە. پێشەوا لەو کاتە دا کە دوژمنانی ئازادی بەرەو سێدارە دەیان برد پاش دانی ئەو درۆشمە بە هەنگاوی بە گۆڕ روو بە سێدارەی بێدادی دەچێ و کاتێ دەیان هەوێ چاوی ببەستن دەلێ"ئەی خائینان من لە بەرامبەر میلەت و نیشتمانەکەم دا شەرمەزار نیم تا چاوم ببەستن...من دەم هەوێ لە دوا چرکەساتەکانی ژینم دا بە سەربەرزی و شانازییەوە چاو ببرمە نیشتمانە خۆشەویست و جوان و دلرفێنەکەم کە چۆن بەرۆکی شەوە زەنگ و تاریکی دا دەدڕێ.(6)"
سەرچاوەکان:
1- چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادی ل 119 د.قاسملوو
2- بارزانی لە مەهابادەوە.... بۆ ئاراس ژێر نووس ل211نووسینی نەجەف قۆلی پەسیان ،وەگێر شەوکەت شیخ یەزدین
3- هەمان سەرچاوەی پێشوو و هەمان لاپەرە
4- نهێنییەکانی مەحاکەمەی قازی و هاورییانی، گردەوە کۆیی و تەرجەمەی محەمەد رەزا سەیفی قازی ل 70
5- سەرچاوەی پێشوو هەمان لاپەرە
6- هەمان سەرچاوەی پێشوو ل 73
